Την ώρα που οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αναζητούν οικονομικούς πόρους, εντείνεται η ανάγκη να διαφυλαχτούν τόσο οι εθνικοί όσο και οι παγκόσμιοι φυτογενετικοί πόροι: οι παραδοσιακές ποικιλίες σπόρων.
Την ώρα που οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αναζητούν οικονομικούς πόρους, εντείνεται η ανάγκη να διαφυλαχτούν τόσο οι εθνικοί όσο και οι παγκόσμιοι φυτογενετικοί πόροι: οι παραδοσιακές ποικιλίες σπόρων.
Τοπικές ποικιλίες και υβρίδια
Μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα, οι αγρότες καλλιεργούσαν σχεδόν αποκλειστικά τοπικές ποικιλίες. Κάθε χρόνο, στο τέλος της συγκομιδής, συγκέντρωναν μια ποσότητα από τους καλύτερους σπόρους για να τους σπείρουν την επόμενη χρονιά, πράγμα που συντελούσε σε μια φυσική διαδικασία μετάλλαξης. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, όλο και περισσότεροι αγρότες αγοράζουν τους σπόρους που χρησιμοποιούν στις καλλιέργειές τους, σπόρους που πολύ συχνά είναι υβριδισμένοι ή/και γενετικά τροποποιημένοι… και βεβαίως υποσχόμενοι υψηλές αποδόσεις.
Στη διάρκεια αιώνων γενετικής προσαρμογής στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε τόπου, οι παραδοσιακοί σπόροι αναπτύσσουν ιδιότητες που τους κάνουν αποδοτικούς, ενώ κατά περίπτωση μειώνουν τις ανάγκες τους σε νερό και θρεπτικά συστατικά και αυξάνουν την άμυνά τους στους φυσικούς τους εχθρούς. Ιδιαίτερα σήμερα, η ανθεκτικότητα των καλλιεργειών στα ακραία κλιματικά φαινόμενα είναι ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπιση των επισιτιστικών κρίσεων που οφείλονται στην κλιματική αστάθεια.
Όπως επισημαίνει η Κιβωτός Σπόρων Αιγαίου, μία από τις δράσεις της μη κυβερνητικής περιβαλλοντικής οργάνωσης «Αρχιπέλαγος», οι υβριδισμένοι σπόροι, αποτέλεσμα εργαστηριακών διασταυρώσεων, είναι πολύ αποδοτικοί την πρώτη χρονιά της καλλιέργειάς τους, αρκεί να τους παρέχονται μεγάλες ποσότητες νερού, λιπάσματα και φυτοφάρμακα. Μετά την πρώτη συγκομιδή όμως, ο σπόρος αποδυναμώνεται και δίνει ελάχιστη παραγωγή, επομένως ο αγρότης αναγκάζεται να αγοράζει κάθε χρόνο τους απαραίτητους σπόρους αφού δεν μπορεί πια να τους παράγει. Επιπλέον, η ανεξέλεγκτη καλλιέργεια υβριδίων μπορεί να επιμολύνει τοπικές ποικιλίες μέσω των εντόμων ή του αέρα. Αν επιμολυνθεί μια τοπική ποικιλία, ο σπόρος της αποκτά χαρακτηριστικά του υβριδίου, ένα από τα οποία είναι η αδυναμία του να σχηματίζει παραγωγικούς σπόρους. Έτσι, μια ποικιλία που χρειάστηκε αιώνες για να εξελιχθεί, κινδυνεύει να εξαφανιστεί ακόμα και σε μία μόνο καλλιεργητική περίοδο.
Διαφύλαξη της βιοποικιλότητας
Η βιοποικιλότητα είναι ο κυριότερος φυσικός πόρος που διαθέτει η ανθρωπότητα, κοινό αγαθό και πολύτιμη παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. Σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO) από το 1900, 75% της αγροτικής βιοποικιλότητας έχει χαθεί, ενώ σήμερα το 75% των τροφίμων που παράγονται στον κόσμο προέρχεται από 12 είδη φυτών και 5 είδη ζώων. Στην Ελλάδα, πάνω από το 90% των ποικιλιών είτε έχει εξαφανιστεί είτε απειλείται με εξαφάνιση.
Από το 2008, η έκθεση «Διεθνής Αποτίμηση της Αγροτικής Γνώσης, Επιστήμης και Τεχνολογίας για την Ανάπτυξη (IAASTD)», αποτέλεσμα συνεργασίας 900 φορέων, μεταξύ των οποίων και της Greenpeace, από 110 χώρες του κόσμου, έκανε έκκληση για ριζική αλλαγή στη γεωργική παραγωγή επικρίνοντας πολλές από τις μεθόδους της βιομηχανικής γεωργίας και απορρίπτοντας τα μεταλλαγμένα τρόφιμα που μέχρι προσφάτως προτείνονταν ως λύση στις αυξανόμενες τιμές τροφίμων, την πείνα και τις περιβαλλοντικές καταστροφές. Η έκθεση αναγνώρισε ότι η γνώση των αυτοχθόνων και των τοπικών κοινοτήτων είναι εξίσου σημαντική με την επιστημονική γνώση, και έκρινε πως η γεωργία μικρής κλίμακας και οι οικολογικές μέθοδοι βιώσιμης γεωργίας είναι εκείνες που μπορούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών και να αντιμετωπίσουν τις επισιτιστικές κρίσεις. Σήμερα, σε όλο τον κόσμο αλλά και στην Ελλάδα όλο και περισσότεροι μικροκαλλιεργητές της υπαίθρου και ερα- σιτέχνες κηπουροί των πόλεων αναζητούν ντόπιες ποικιλίες από δίκτυα συλλογής, διατήρησης, αναπαραγωγής και ανταλλαγής σπόρων.
Σπόροι που αντέχουν
Το 2011 η «Πανευρωπαϊκή Εκστρατεία για την Αυτοδυναμία σε Σπόρους» οργάνωσε στις Βρυξέλλες μια σειρά από δράσεις για την υπεράσπιση του δικαιώματος παραγωγής και ανταλλαγής ιδιοπαραγόμενων σπόρων. Οι δράσεις αυτές καταγράφονται στο ντοκιμαντέρ της Ella von der Haide «Σπόροι που Αντέχουν» (Resilient Seed, 2011). Η συγκεκριμένη πρωτοβουλία καλούσε τους πολίτες σε ανταλλαγές σπόρων ώστε οι σπόροι που μας κληροδότησαν γενιές και γενιές αγροτών να επιστρέψουν στα χωράφια. Όπως υποστηρίζεται, το δικαίωμα παραγωγής και ανταλλαγής ιδιοπαραγόμενων σπόρων απειλείται από τα συμφέροντα πολυεθνικών εταιρειών σποροπαραγωγής οι οποίες ασκούν πιέσεις στις Βρυξέλλες προκειμένου να επηρεάσουν προς όφελός τους την ευρωπαϊκή νομοθεσία. Η περίπτωση της Kokopelli είναι ένα τέτοιο παραδείγματα.
Η υπόθεση Kokopelli
Η Kokopelli είναι μη κερδοσκοπική οργάνωση στη Γαλλία που προστατεύει και πουλά σπόρους παλαιών ποικιλιών κηπευτικών και καλλωπιστικών φυτών βιολογικής καλλιέργειας. Το 2005 μηνύθηκε από την σποροπαραγωγική εταιρεία Graines Baumaux ως αθέμιτος ανταγωνιστής επειδή πουλά παραδοσιακούς σπόρους που δεν είναι εγγεγραμμένοι στον επίσημο κοινό κατάλογο ποικιλιών των καλλιεργούμενων φυτικών ειδών της Ε.Ε. Η Kokopelli (το όνομα παραπέμπει στο θεό της γονιμότητας που λατρεύεται από ιθαγενείς πληθυσμούς της Αμερικής) καταδικάστηκε το 2008 από γαλλικό δικαστήριο. Πριν την εκδίκαση της έφεσης που άσκησε, αποφάσισε να προσφύγει στο Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων προσβάλλοντας την ισχύ των ευρωπαϊκών οδηγιών για τους σπόρους ως μη συμβατές με τις αρχές της Ε.Ε., δηλαδή τις αρχές της ελεύθερης άσκησης οικονομικής δραστηριότητας, της ισότητας και της ελεύθερης κυκλοφορίας των εμπορευμάτων.
Η απόφαση που εκδόθηκε τον Ιούλιο 2012 παραπέμπει σε πρόσφατες ευρωπαϊκές οδηγίες που περιορίζουν την παραγωγή και εμπορία παραδοσιακών ποικιλιών. Για να μπορεί να πουληθεί μια ποικιλία σπόρων πρέπει να περιλαμβάνεται στον επίσημο κατάλογο. Όμως για να δικαιούται καταχώρισης στον κατάλογο, η ποικιλία πρέπει να είναι «σαφώς διακρινόμενη, σταθερή και επαρκώς ομοιόμορφη».
Ο ισχυρισμός της Kokopelli ότι οι σπόροι της, ως παραδοσιακοί και αβελτίωτοι, δεν είναι δυνατόν να πληρούν τα κριτήρια αυτά και ότι ο αποκλεισμός τους από τον κατάλογο είναι κατά συνέπεια αδικαιολόγητος, δεν έγινε αποδεκτός. Έτσι, η απόφαση δικαίωσε την υφιστάμενη ευρωπαϊκή νομοθεσία με το επιχείρημα ότι «ο πρώτος σκοπός των κανόνων για την αποδοχή σπόρων ποικιλιών κηπευτικών είναι η βελτίωση της παραγωγικότητας στην καλλιέργεια κηπευτικών στην Ένωση» (Απόφαση του Δικαστηρίου της 12ης Ιουλίου 2012, Association Kokopelli κατά Graines Baumaux SAS).
Ένα κοινό αγαθό εκτός κοινού καταλόγου
Είναι προφανές ότι η διακριτότητα, η σταθερότητα και η ομοιομορφία είναι μορφολογικά χαρακτηριστικά που διαθέτουν κυρίως τα βιομηχανικά υβρίδια αλλά όχι απαραίτητα και οι παλιές ποικιλίες. Όπως αναφέρει σε άρθρο του σχετικά με την υπόθεση Kokopelli ο Κώστας Κουτής, ιδρυτικό μέλος του δικτύου «Αιγίλοπας» (δίκτυο για τη βιοποικιλότητα στη γεωργία), τα κριτήρια που απαιτούνται για την αποδοχή των παραδοσιακών ποικιλιών στον κατάλογο «απαιτούν σταθερή συμπεριφορά των σπόρων στο χρόνο», κάτι που έρχεται σε αντίθεση με μία από τις βασικές ιδιότητες των παραδοσιακών ποικιλιών: «να εξελίσσονται δυναμικά σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον». Επομένως, εφόσον οι παραδοσιακές ποικιλίες δεν είναι ούτε σταθερές ούτε ομοιόμορφες, δεν μπορούν να γίνουν αποδεκτές από τις ευρωπαϊκές αναπτυξιακές δομές.
Αλλά ακόμα και αν οι παραδοσιακοί σπόροι πληρούσαν τις προϋποθέσεις που θέτει η Ε.Ε., είναι εξαιρετικά δύσκολο για έναν αγρότη να αντεπεξέλθει στο κόστος και τη γραφειοκρατία της αίτησης εγγραφής. Παρόμοια ζητήματα είναι αμελητέα για τις πολυεθνικές εταιρείες οι οποίες, έχοντας κατοχυρώσει γονιδιακές πατέντες, και συνεπώς το αποκλειστικό δικαίωμα εκμετάλλευσης των υβριδίων τους, έχουν συμφέρον να τα εγγράψουν στον κατάλογο.
Το μήνυμα της Vandana Shiva προς την Ελλάδα
Η Vandana Shiva είναι περιβαλλοντική ακτιβίστρια που αντιστέκεται στην νεο-αποικιοκρατία της διεθνοποιημένης αγοράς και υπερασπίζεται τους φτωχούς καλλιεργητές της Ινδίας εδώ και δεκαετίες. Στον απόηχο της τραγωδίας στο Bhopal το 1984, όταν χιλιάδες άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους μετά από έκλυση χημικών από εργοστάσιο κατασκευής ζιζανιοκτόνων, ίδρυσε τη μη κυβερνητική οργάνωση Navdanya («εννέα σπόροι»). Η οργάνωση έχει μέχρι σήμερα δημιουργήσει 111 τράπεζες σπόρων σε όλη τη χώρα όπου διατηρούνται 5.000 ποικιλίες. Παράλληλα έχει εκπαιδεύσει στις βιολογικές μεθόδους καλλιέργειας 500.000 αγρότες, προωθώντας την αυτάρκεια των μικρών καλλιεργητών σε σπόρους και συμβάλλοντας στη δημιουργία του μεγαλύτερου δικτύου παραγωγής βιολογικών προϊόντων δίκαιου εμπορίου στη χώρα.
Στο ντοκιμαντέρ του Ελληνολιβανέζου σκηνοθέτη Αλέξανδρου Οικονομίδη «A Seed for Change» που παρακολουθεί τον τρόπο με τον οποίο καταναλωτές λαχανικών και φρούτων στην Αθήνα και τη Βηρυττό εξελίσσονται σταδιακά σε ημι-αυτάρκεις μικροκαλλιεργητές στα μπαλκόνια και τις ταράτσες τους, η Vandana Shiva μας καλεί να ξαναπάρουμε στα χέρια μας τον έλεγχο των σπόρων μας. Μας παρακινεί να χτίσουμε άλλες μορφές οικονομίας όπου «το νόμισμα είναι η Ζωή», να φυλάμε τους σπόρους των προγόνων μας «γιατί είναι η πηγή της ελευθερίας» και να έχουμε το θάρρος να ακολουθούμε «τους ανώτερους νόμους της οικολογίας, τους ανώτερους νόμους της δικαιοσύνης». Εύχεται η Ελλάδα, που «είναι μια σημαντική χώρα για τη βιοποικιλότητά της», η Ευρώπη και ολόκληρος ο πλανήτης να στραφούν σε άλλους τρόπους παραγωγής, περισσότερο βιώσιμους και δίκαιους, και προτείνει σε κάθε έναν και κάθε μία από μας να γίνουμε… φύλακες σπόρων (www.tedxacademy.com). Info: Αν σας ενδιαφέρει, μπορείτε να ενισχύσετε οικονομικά την ολοκλήρωση του ντοκιμαντέρ στο www.aseedforchange.com.