«Έχω έναν καφενέ στου λιμανιού την άκρη» τραγουδάει χρόνια η Ελλάδα – και δεν εννοεί βέβαια κάτι σαν του «Ζόναρς». Για το αγεφύρωτο χάσμα που μπορεί να χωρίζει ένα καφενείο από ένα άλλο καφενείο ο Ε. Παπαζαχαρίου στο βιβλίο του «Η πιάτσα» κάτι έχει να μας πει…
«Έχω έναν καφενέ στου λιμανιού την άκρη» τραγουδάει χρόνια η Ελλάδα – και δεν εννοεί βέβαια κάτι σαν του «Ζόναρς». Για το αγεφύρωτο χάσμα που μπορεί να χωρίζει ένα καφενείο από ένα άλλο καφενείο ο Ε. Παπαζαχαρίου στο βιβλίο του «Η πιάτσα» κάτι έχει να μας πει…
«Το καφενείο έγινε ο εκφραστής μιας αντίθεσης που δημιουργήθηκε ανάμεσα στο παζάρι και το διοικητικό κέντρο, μιας αντίθεσης που δεν ήταν μόνο οικονομική αλλά βαθιά πολιτισμική». Τα καφενεία που θυμηθήκαμε πριν ήταν όλα τους καφενεία του διοικητικού κέντρου, δίπλα στους τόπους λήψης των αποφάσεων, κοντά στην πνευματική, την πολιτική και την οικονομική εξουσία. Εμπνέονταν από «τας Ευρώπας» και ζούσαν από τους αστούς της εποχής. Αυτούς που κάποιοι άλλοι θα χαρακτήριζαν επιεικώς «τζιτζιφιόγκους». Ποιοι ήταν αυτοί οι άλλοι; Μη σας πω οι περισσότεροι…
Οι άνθρωποι του παζαριού. Ο πλανόδιος έμπορος, ο μικροπραματευτής, ο μπαλωματής, ο τενεκετζής, ο κουρέας, τα μαστόρια, οι παραγιοί και όσοι ζούσαν από την υπαίθρια, ανατολίτικη αγορά της Αθήνας, το παζάρι. Ή αλλιώς οι «αγοραίοι» ή «λαϊκοί», όπως θα τους αντιχαρακτήριζαν οι αστοί. Αυτοί οι «παρακατιανοί» είναι που θα συνεχίσουν την παράδοση του οθωμανικού καφενείου, το οποίο θα γίνει «παζαρίτικο», αφού χωροταξικά θα το συναντάμε κοντά στο παζάρι και θα ζει από τους ανθρώπους του παζαριού, και το οποίο εντέλει θα εξαπλωθεί -με σχετικές διαφοροποιήσεις ως προς τον κοινωνικό του ρόλο και τη λειτουργικότητά του- σε όλη τη χώρα, σε κωμοπόλεις και χωριά, σε σταθμούς και σε λιμάνια, σε δυσπρόσιτα ορεινά σημεία και στα νησιά. Μετά θα ξαναγυρίσει στη -νέα- Αθήνα σαν προικιό της αστυφιλίας και θα κατακάτσει στο εκτός κέντρου κομμάτι της πόλης, στις γειτονιές και τις συνοικίες της.
Εδώ είναι Βαλκάνια. Ο Ε. Παπαζαχαρίου επισημαίνει ότι φεύγοντας από την πρωτεύουσα το «καφενείο των λαϊκών» και πιάνοντας συνήθως την καλύτερη θέση στην πλατεία του χωριού, κάτω από τον πλάτανο, θα διαφοροποιηθεί ριζικά από τον παζαρίτικο χαρακτήρα του και θα αποκτήσει βαλκάνιο προφίλ, μετατρεπόμενο ουσιαστικά σε τόπο «σύναξης των γερόντων». Θεσμός τυπικός των αυτοδιοικούμενων κοινοτήτων σε πολλά μέρη των Βαλκανίων. Από άντρο αρχικά του παπά, του δάσκαλου και του αγροφύλακα, σταδιακά θα περάσει στα χέρια του συνόλου του πληθυσμού. Αρκεί βέβαια να είναι άντρες: θα κυλήσει πολύ νερό στ’ αυλάκι μέχρι «να αμβλυνθούν τόσο τα ήθη», ώστε να μπορούν πραγματικά και οι κυρίες να πίνουν το καφεδάκι τους όπου τους …καπνίσει. Κι αυτός είναι ένας ακόμα λόγος για τον οποίο κάποιοι ίσως ισχυριστούν ότι το αυθεντικό καφενείο πέθανε. Δεν είναι πάντως λόγος για να δακρύσουμε.
Παλιές πορσελάνες στο ντουλάπι. Το λαϊκό το καφενείο «που ‘χει μια πόρτα που όλο τρίζει» είναι το είδος καφενείου που γράφτηκε πιο βαθιά στο DNA του Έλληνα. Είναι σαν τα τραγούδια του Καζαντζίδη, που τα έχει μέσα του θέλει δεν θέλει, σαν την πένθιμη σιωπή της Μεγάλης Παρασκευής, που τον υποβάλλει πιστεύει δεν πιστεύει, σαν την αγάπη για τη θάλασσα, που τον κυριεύει μπάρκαρε δεν μπάρκαρε ποτέ στη ζωή του. Και παρότι σήμερα μόνο σαν συλλεκτικό κομμάτι μπορεί να το αντιμετωπίσει κανείς, ένα τέτοιο καφενείο όταν το ανακαλύψεις δεν το προσπερνάς. Μπαίνεις μέσα και βυθίζεσαι στις κουβέντες, τις μνήμες και τις σκέψεις σου. Όσο κρατάει ο ήλιος ενός χειμωνιάτικου δειλινού, η αναμονή ενός βραδινού λεωφορείου, η αλλαγή ενός σκασμένου λάστιχου. Ή, τέλος πάντων, όσο κρατάει ένας καφές…
*Τα θέματα στηρίχτηκαν στα «Καφενεία του Ελληνισμού» του Αχιλλέα Χατζόπουλου, «Η πιάτσα» του Ε. Παπαζαχαρίου, «Τα φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας» του Γιάννη Παπακώστα και σε σκόρπιες δημοσιεύσεις του διαδικτύου. Photo: «39 Καφενεία και ένα Κουρείο», Τζέλη Χατζηδημιτρίου