Τελικά, ας πούμε, o καφές τι είναι; Ο ευεργετικός, καθημερινός φίλος της υγείας μας ή ο απόλυτος εφιάλτης του οργανισμού μας; Εξαρτάται ποια έρευνα διαβάσατε. Αυτής της εβδομάδας ή της προηγούμενης;
Τελικά, ας πούμε, o καφές τι είναι; Ο ευεργετικός, καθημερινός φίλος της υγείας μας ή ο απόλυτος εφιάλτης του οργανισμού μας; Εξαρτάται ποια έρευνα διαβάσατε. Αυτής της εβδομάδας ή της προηγούμενης;
Διότι κατά καιρούς έχουμε δει να δημοσιεύονται άρθρα που είτε θριαμβολογούν είτε ελεεινολογούν, βασιζόμενα αντίστοιχα σε σχετικές μελέτες, επειδή ο καφές βελτιώνει τη νοητική λειτουργεία, αυξάνει τον κίνδυνο εγκεφαλικού, αναχαιτίζει το διαβήτη τύπου ΙΙ, προκαλεί θρομβώσεις, προλαμβάνει τον καρκίνο του παχέος εντέρου, επιφέρει αποβολές, μειώνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του ενδομητρίου, αυξάνει το στρες, καταπραΰνει τις ημικρανίες και …άντε, βγάλτε άκρη.
«Ο καφές σήμερα είναι σαν τον Θεό της Παλαιάς Διαθήκης: Ή θα σας σώσει ή θα σας σκοτώσει, ανάλογα με το πόσο πιστεύετε σ’ αυτόν και στις μαγικές του δυνάμεις», έλεγε σε ένα από τα επεισόδια της σατιρικής σειράς Last Week Tonight ο John Oliver και εδώ που τα λέμε δεν έχει και πολύ άδικο. Υπάρχει μια πραγματική μανία με τη δημοσίευση «νέων μελετών». Δεχόμαστε καθημερινά τέτοιο φορτίο «εκλαϊκευμένης επιστήμης», με τόσο αντιφατικό περιεχόμενο και σε τόσο υπεραπλουστευμένη φόρμα («επιστήμη στα μέτρα πρωινάδικου» σύμφωνα με τον προαναφερθέντα παρουσιαστή), ώστε από σούπερ ενημερωμένοι μπορούμε εύκολα να καταλήξουμε σούπερ παραπληροφορημένοι. Και μετά δύο πράγματα μπορεί να συμβούν: ή να κρατήσουμε αλά καρτ την «επιστημονική θέση» που μας βολεύει ή να καταλήξουμε ότι η επιστήμη λέει μπούρδες. Τίποτα απ’ τα δύο δεν ισχύει βεβαίως. Για να μη μας τρελάνουν λοιπόν με τις νέες έρευνες, προσέχουμε πώς τις διαβάζουμε, τις βλέπουμε ή τις ακούμε ακολουθώντας βασικές αρχές της …κοινής λογικής.
1. Δε μένουμε στην «πληροφορία» του τίτλου. Για την ακρίβεια, όσο πιο πολύ μας εκπλήσσει ή μας φαίνεται «πολύ καλός για να είναι αληθινός» τόσο επιβάλλεται να διαβάσουμε τι στα κομμάτια λέει πραγματικά το άρθρο. Ενδέχεται διαδίκτυο και ΜΜΕ να προσπαθήσουν να δώσουν τον πιο catchy τίτλο. Ο τίτλος μπορεί να πανηγυρίζει: «Απαραίτητο το junk food στην απώλεια βάρους». Και η έρευνα απλώς να λέει ότι μεταξύ Χ ατόμων που μελετήθηκαν, όσοι επέτρεπαν στον εαυτό τους να τρώνε πού και πού ό,τι ήθελαν είχαν τόσο τοις εκατό παραπάνω πιθανότητες να τηρήσουν περισσότερο διάστημα τη δίαιτα αδυνατίσματος που τους δόθηκε. Καμία σχέση δηλαδή.
2. Υποψιαζόμαστε την περίπτωση «σπασμένο τηλέφωνο». Οι επιστήμονες έδωσαν στη δημοσιότητα μια έρευνα στην αγγλική γλώσσα. Αγγλόφωνα μέσα την αναρτούν φροντίζοντας να «κόψουν» ή να αποδώσουν πιο ελαφριά τα βαριά και δυσνόητα σημεία κι ένας συντάκτης που βιάζεται τη διαβάζει μέχρι ένα σημείο και βγάζει έναν εν-μέρει-σωστό τίτλο. Άλλα μέσα άλλων χωρών την αναπαράγουν, μεταφράζοντάς την, αφού κι αυτά με τη σειρά τους «απλουστεύσουν» λίγο ακόμη όσα εξακολουθούν να τους φαίνονται ακατανόητα (καμιά φορά πετώντας εντελώς εκτός πληροφορίες που δεν τους αρέσουν, τύπου η «μελέτη που έγινε σε ποντίκια»), άλλοι συντάκτες που βιάζονται βγάζουν νέο τίτλο βασιζόμενοι στον εν-μέρει-σωστό που είδαν κ.λπ. κ.λπ. Με τον τρόπο αυτό, ό,τι απομείνει κινδυνεύει να έχει ελάχιστη σχέση με ό,τι πρωτοανακοινώθηκε. Αν λοιπόν, για κάποιο λόγο, μας ενδιαφέρει στα σοβαρά το περιεχόμενο, καλύτερα να παρακολουθούμε το νήμα των πηγών μέχρι να φτάσουμε στην αρχική.
3. Κοιτάμε από ποιους και σε πόσους έγινε μια έρευνα και για τι διάστημα. Δε χρειάζεται να είμαστε δόκτορες της στατιστικής επιστήμης για να καταλάβουμε ότι κάτι δεν πάει καλά με το (όποιο) συμπέρασμα, όταν δεν δίνονται όλες οι αναγκαίες πληροφορίες για την ταυτότητα, τη μεθοδολογία ή το δείγμα μιας έρευνας/μελέτης. Αλλιώς ο καθένας μπορεί να βρει 3 παιδάκια που το 1 πήρε 20, το άλλο 18 και το τρίτο 14 στο διαγώνισμα, να δει τι έφαγαν το πρωί και να προβεί την άλλη μέρα σε θριαμβευτική ανακοίνωση: «Οι μαθητές που τρώνε μπάρες δημητριακών για πρωινό αριστεύουν στα μαθηματικά -δεύτεροι έρχονται όσοι τρώνε τοστ ζαμπόν-τυρί, ενώ δυσκολία στην επίλυση των ασκήσεων αντιμετωπίζουν όσοι πίνουν σοκολατούχο». Δεν είναι έτσι.
4. Προσπαθούμε να καταλάβουμε ποιος τη χρηματοδότησε. Εδώ για να μην παρεξηγηθούμε, δεν εννοούμε ότι αν μια μεγάλη εταιρεία έχει δώσει χρήματα για την υλοποίηση μιας έρευνας, τίθεται υπό αμφισβήτηση το συμπέρασμά της. Είναι όμως σημαντικό να ξέρουμε, όταν διαβάζουμε μια μελέτη η οποία, π.χ., εξυμνεί τις ειδικές αντιοξειδωτικές ιδιότητες του τσαγιού (που σίγουρα έχει), αν προέκυψε κατά παραγγελία μιας εταιρείας που εμπορεύεται αναψυκτικά τσαγιού. Διότι αν η εταιρεία εμπορευόταν αντί για τσάι, π.χ. χυμούς ροδιού, το πιθανότερο είναι εκείνη τη στιγμή να διαβάζαμε μια μελέτη η οποία θα εξυμνούσε τις ειδικές αντιοξειδωτικές ιδιότητες του ροδιού (που επίσης σίγουρα έχει). Όταν γνωρίζουμε τον χρηματοδότη, αποκτάμε σωστότερο μέτρο για την αξία της επιστημονικής είδησης που διαβάζουμε, ακούμε ή βλέπουμε. Δεν την υποτιμάμε ούτε την υπερεκτιμάμε όμως.